قالب غزل
غزل قالب شعری کوتاهی است (معمولا بین 5 تا 12 بیت) که بیشتر برای بیان مفاهییم عاشقانه و عارفانه مورد استفاده قرار گرفته است. در این قالب شعری، بیت نخست با مصرع های زوج هم قافیه است.
نخستین غزلسرایان بزرگ، رودکی، شهید بلخی و دقیقی طوسی بوده اند. در این دوران آغازین، غزل بیشتر در مجالس بزم و شادی و به همراه موسیقی خوانده می شده است. مضمون غالب این اشعار، شرح دلدادگی عاشق و ستایش زیبایی های معشوق بوده است. بعدتر با ظهور شاعران عارف مسلکی همچون سنایی و در ادامه، عطار و مولوی، غزل به محملی برای بیان مفاهیم عارفانه و اخلاقی بدل گشت. تا اینکه در دوره اوج این قالب، ترکیب شدن مفاهیم عاشقانه وعارفانه در اشعار سعدی و حافظ، جلوه ای دلنشین یافته است.در زمان معاصر توجه دوباره ای به این قالب شعری شده است و شاعران بزرگی احساسات خود را در این قالب بیان نموده اند.
غزل در قرن ششم هجری که قصیده در حال زوال بود پا گرفت و در قرن هفتم، رایج ترین قالب شعر فارسی شد. غزل در واقع، تغزل قصاید است که به صورت قالبی مستقل در آمده است. محتوای غزل در آغاز عاشقانه است؛ یعنی شاعر در آن از عشق خود به معشوقی زمینی سخن می گوید، زیبایی های او را می ستاید، از وصالش شادمان می شود و از غم و جدایی او شکوه می کند.
با ظهور سنایی، شاعر قرن ششم، معشوق زمینی در غزل جای خود را به معشوق آسمانی می دهد و غزل عارفانه پدید می آید.در غزل عارفانه، شاعران داستان جدایی خویش را از معبود و معشوق راستین بیان می کنند، از ماندن در حصار تنگ وابستگی ها می نالند و ضمن ستایش رندی و آزادگی و بی تعلقی، بزرگترین ماتع رسیدن به حقیقت را خودپرستی می دانند.
البته مضامین غزل به این موضوعات محدود نمی شود و در ادب فارسی، به غزل هایی برمی خوریم که شامل مطالب اخلاقی، حکیمانه، و اجتماعی هستند. غزل اجتماعی از مشروطه به بعد شکل می گیرد و کسانی چون فرخی یزدی به این شیوه می سرایند.
غزل عاشقانه را سعدی و غزل عارفانه را مولانا جلال الدین بلخی به اوج می رسانند. با ظهور حافظ که سرآمد غزل سرایان شعر فارسی است، غزل محتوایی نو می یابد؛ یعنی او در غزل عارفانه با هنرمندی تمام از مضامین و تشبیهات عاشقانه سود می جوید تا آن جا که گاه تشخیص عارفانه یا عاشقانه بودن غزل دشوار می گردد.
غزل از بدو پیدایی تا پایان قرن یازدهم، قالب رایج و مسلط شعر فارسی است و از آن پس تا روزگار ما نیز همواره از قالب های درجه اول و محبوب شعر فارسی بوده است.
شاعران غزل سرا معمولا تخلص (نام شعری) خود را در بیت پایانی غزل می آورند.
مولوی، سعدی، حافظ و صائب، برترین غزل سرایان در عرصه شعر کهن فارسی و رهی معیری و شهریار از غزل سرایان موفق معاصرند.