قسمت اول-دیوان شمس-

آن دل که شد او قابل انوار خدا

پر باشد جان او ز اسرار خدا

زنهار تن مرا چو شمع تنها مشمر

کو جمله به نمک زار خدا

آن شمع رخ تو لگنی نیست بیا

وان نقش تو از آب منی نیست بیا

در خشم مکن تو خویشتن را پنهان

کان حسن تو پنهان شدنی نیست بیا

ترمیخواهد ز اشک محراب مرا

خاموش مرا گرفت و در آب افکند

آبی که حلاوتی دهد آب مرا

آن کس که ترا نقش کند او تنها

تنها نگذاردت میان سودا

در خانه تصویر تو یعنی دل تو

بر رویاند دو صد حریف زیبا

آن لعل سخن که جان دهد مرجان را

بی رنگ چه رنگ بخشد او مرجان را

مایه بخشد مشعله ایمان را

بسیار بگفتیم و نگفتیم آن را

آن وقت که بحر کل شود ذات مرا

روشن گردد جمال ذرات مرا

زان می سوزم چو شمع تا در ره عشق

یک وقت شود جمله اوقات مرا

آواز ترا طبع دل ما بادا

اندر شب و روز شاد و گویا بادا

آواز خسته تو گر خسته شود خسته شویم

آواز تو چون نای شکرخا بادا

از آتش عشق در جهان گرمیها

وز شیر جفاش در وفا نرمیها

زانماه که خورشید از او شرمنده ست

بی شرم بود مرد چه بی شرمیها

از باده لعل ناب شد گوهر ما

آمد به فغان ز دست ما ساغر ما

از بسکه همی خوریم می بر سر می

ما در سر می شدیم و می در سر ما

از حال ندیده تیره ایامان را

از دور ندیده دوزخ آشامان را

دعوی چکنی عشق دلارامان را

با عشق چکار است نکونامان را

از ذکر بسی نور فزاید مه را

در راه حقیقت آورد گمره را

هر صبح و نماز شام ورد خود ساز

این گفتن لا اله الا الله را

افسوس که بیگاه شد و ما تنها

در دریائی کرانه اش ناپیدا

کشتی و شب و غمام و ما میرانیم

در بحر خدا به فضل و توفیق خدا

انجیرفروش را چه بهتر جانا

ز انجیرفروشی ای برادر جانا

سرمست زئیم و مست میریم ای جان

هم مست دوان دوان به محشر جانا

اول به هزار لطف بنواخت مرا

آخر به هزار غصه بگداخت مرا

چون مهره مهر خویش می باخت مرا

چون من همه از شدم بینداخت مرا

ای آنکه چو آفتاب فرداست بیا

بیرون تو برگ و باغ زرد است بیا

عالم بی تو غبار و گرد است بیا

این مجلس عیش بی تو سرد است بیا

ای آنکه نیافت ماه شب گرد ترا

از ماه تو تحفه ها است شبگرد ترا

هر چند که سرخ روست اطراف شفق

شهمات همی شوند رخ زرد ترا

ای اشک روان بگو دل افزای مرا

آن باغ و بهار و آن تماشای مرا

چون یاد کنی شبی تو شبهای مرا

اندیشه مکن بی ادبیهای مرا

ای باد سحر خبر بده مر ما را

در ره دیدی آن دل آتش پا را

دیدی دل پرآتش و پرسودا را

کز آتش بسوخت صد خارا را

ای چرخ فلک به مکر و بدسازیها

از نطع دلم ببرده ای بازیها

روزی بینی مرا تو بر خوان فلک

سازم چون ماه کاسه پردازیها

ای خواجه به خواب درنبینی ما را

تا سال دگر دگر نبینی ما را

ای شب هردم که جانب ما نگری

بی روشنی سحر نبینی ما را

ای داده بنان گوهر ایمانی را

داده بجوی قلب یکی کانی را

نمرود چو دل را به خلیلی نسپرد

بسپرد به پشه لاجرم جانی را

ای در سر زلف تو پریشانیها

واندر لب لعلت شکرافشانیها

گفتی ز فراق ما پشیمان گشتی

ای جان چه پشیمان که پشیمانیها

ای دریا دل تو گوهر و مرجان را

درباز که راه نیست کم خرجان را

تن همچو صدف دهان گشاده است که آه

من کی گنجم چو ره نشد مرجان را

ای دل بچه زهره خواستی یاری را

کو کرد هلاک چون تو بسیاری را

دل گفت که تا شوم همه یکتائی

این خواستم که بهر همین کاری را

ای دوست به دوستی قرینیم ترا

هرجا که قدم نهی زمینیم ترا

در مذهب عاشقی روا کی باشد

عالم تو ببینیم و نه بینیم ترا

ای سبزی هر درخت و هر باغ و گیا

ای دولت و اقبال من و کار و کیا

ای خلوت و ای سماع و اخلاص و ریا

بی حضرت تو این همه سوداست بیا

ای شب شادی همیشه بادی شادا

عمرت به درازی قیامت بادا

در یاد من آتشی از صورت دوست

ای غصه اگر تو زهره داری یادا

این آتش عشق می پزاند ما را

هر شب به خرابات کشاند ما را

با اهل خرابات نشاند ما را

تا غیر خرابات نداند ما را

این روزه چو غربال به بیزد جان را

پیدا آرد قراضه پنهان را

جانی که کند خیره مه تابان را

بی پرده شود نور دهد کیوان را

ای آنکه گرفت شربت از مشرب ما

مستی گردد که روز بیند شب ما

ای آنکه گریخت از در مذهب ما

گوشش بکشد فراق تا ملهب ما

با عشق روان شد از عدم مرکب ما

روشن ز شراب وصل دائم شب ما

زان می که حرام نیست در مذهب ما

تا صبح عدم خشک نیابی لب ما

بر رهگذر بلا نهادم دل را

خاص از پی تو پای گشادم دل را

از باد مرا بوی تو آمد امروز

شکرانه آن به باد دادم دل را

پرورد به ناز و نعمت آن دوست مرا

بردوخت مرقع از رگ و پوست مرا

تن خرقه و اندر او دل ما صوفی

عالم همه خانقاه و شیخ اوست مرا

بیگاه شده است لیک مر سیران را

سیری نبود بجز که ادبیران را

چه روز و چه شب چه صبح دلیران را

چه گرگ و چه میش و بره مر شیران را

تا از تو جدا شده است آغوش مرا

از گریه کسی ندیده خاموش مرا

در جان و دل و دید فراموش نه ای

از بهر خدا مکن فراموش مرا

تا با تو بوم نخسبم از یاریها

تا بی تو بوم نخسبم از زاریها

سبحان الله که هردو شب بیدارم

توفرق نگر میان بیداریها

تا چند از این غرور بسیار ترا

تا کی ز خیال هر نمودار ترا

سبحان الله که از تو کاری عجب است

تو هیچ نه و این همه پندار ترا

تا عشق ترا است این شکرخائیها

هر روز تو گوش دار صفرائیها

کارت همه شب شراب پیمائیها

مکر و دغل و خصومت افزائیها

تا کی باشی ز دور نظاره ما

ما چاره گریم و عشق بیچاره ما

جان کیست کمینه طفل گهواره ما

دل کیست یکی غریب آواره ما

تا نقش خیال دوست با ماست دلا

ما را هم عمر خود تماشاست دلا

وانجا که مراد دل برآرید ای دل

یک خار به از هزار خرماست دلا

جانا به هلاک بنده مستیز و بیا

رنگی که تو دانی تو برآمیز و بیا

ای مکر در آموخته هرجائی را

یک مکر برای من درانگیز و بیا

جز عشق نبود هیچ دمساز مرا

نی اول و نی آخهر و آغاز مرا

جان میدهد از درونه آواز مرا

کی کاهل راه عشق درباز مرا

چو نزود نبشته بود حق فرقت ما

از بهر چه بود جنگ و آن وحشت ما

گر بد بودیم رستی از زحمت ما

ور نیک بدیم یاد کن صحبت ما

خود را به خیل درافکنم مست آنجا

تا بنگرم آن جان جهان هست آنجا

یا پای رساندم به مقصود و مراد

یا سر بدهم همچو دل از دست آنجا

در جای تو جا نیست بجز آن جان را

در کوه تو کانیست بجو آن کان را

صوفی رونده گر توانی می جوی

بیرون تو مجو ز خود بجو تو آن را

در چشم ببین دو چشم آن مفتون را

نیک بشنو تو نکته بیچون را

هر خون که نخورده ست آن نرگس او

از دیده من روان ببین آن خون را

در سر دارم ز می پریشانیها

با قند لب تو شکرافشانیها

ای ساقی پنهان چو پیاپی کردی

رسوا شود این دم همه پنهنیها

دستان کسی دست زنان کرد مرا

بی حشمت و بی عقل روان کرد مرا

حاصل دل او دل مرا گردانید

هر شکل که خواست آنچنان کرد مرا

دل گفت به جان کای خلف هر دو سرا

زین کار که چشم داری از کار و کیا

برخیز که تا پیشترک ما برویم

زان پیش که قاصدی بیاید که بیا

دود دل ما نشان سوداست دلا

و اندود که از دل است پیداست دلا

هر موج که میزند دل از خون ای دل

آن دل نبود مگر که دریاست دلا

دیدم در خواب ساقی زیبا را

بر دست گرفته ساغر صهبا را

گفتم به خیالش که غلام اوئی

شاید که به جای خواجه باشی ما را

زنهار دلا به خود مده ره غم را

مگزین به جهان صحبت نامحرم را

با تره و نانی چو قناعت کردی

چون تره مسنج سبلت عالم را

طنبور چو تن تن برآرد به نوا

زنجیر در آن شود دل بی سر و پا

زیرا که نهان در زهش آواز کسی

میگوید او که جسته همراه بیا

عاشق شب خلوت از پی پی گم را

بسیار بود که کژ نهد انجم را

زیرا که شب وصال زحمت باشد

از مردم دیده دیده مردم را

عاشق همه سال مست و رسوا بادا

دیوانه و شوریده و شیدا بادا

با هشیاری غصه هرچیز خوریم

چون مست شویم هرچه بادا بادا

عشق تو بکشت ترکی و تازی را

من بنده آن شهید و آن غازی را

عشقت میگفت کس ز من جان نبرد

حق گفت دلا رها کن این بازی را

عشقست طریق و راه پیغمبر ما

ما زاده عشق و عشق شد مادر ما

ای مادر ما نهفته در چادر ما

پنهان شده از طبیعت کافر ما

عمریست ندیده ایم گلزار ترا

وان نرگس پرخمار خمار ترا

پنهان شده ای ز خلق مانند وفا

دیریست ندیده ایم رخسار ترا

غم خود که بود که یاد آریم او را

در دل چه که بر خاک نگاریم او را

غم باد امید لیک بس بیمغز است

گر سر ننهد مغز برآریم او را

گر بوی نمی بری در این کوی میا

ور جامه نمی کنی در این جوی میا

آن سوی که سویها از آنسوی آید

می باش همان سوی و بدین سوی میا

گر جان داری بیا و جان باز آنجا

آن جای که بوده ای ز آغاز آنجا

یک نکته شنید جان از آنجا آمد

صد نکته شنید چون نشد باز آنجا

گر در طلب خودی ز خود بیرون آ

جو را بگذار و جانب جیحون آ

چون گاو چه میکشی تو بار گردون

چرخی بزن و بر سر این گردون آ

گر عمر بشد عمر دگر داد خدا

گر عمر فنا نماند نک عمر بقا

عشق آب حیاتست در این آب درآ

هر قطره از این بحر حیاتست جدا

گر من میرم مرا بیارید شما

مرده بنگار من سپارید شما

گر بوسه دهد بر لب پوسیده من

گر زنده شوم عجب مدارید شما

کوتاه کند زمانه این دمدمه را

وز هم بدرد گرگ فنا این رمه را

اندر سر هر کسی غروریست ولی

سیل اجل قفا زند این همه را

گویم که کیست روح افزا مرا

آنکس که بداد جان ز آغاز مرا

گه چشم مرا چو باز بر می بندد

گه بگشاید به صید چون باز مرا

گه می گفتم که من امیرم خود را

گه ناله کنان که من اسیرم خود را

آن رفت و از این پس نپذیرم خود را

بگرفتم این که من نگیرم خود را

لاحول ولا دور کند آن غم را

گر دیو رسد جان بنی آدم را

ای روی ترا غلام گلنار مخسپ

وی رونق نوبهار و گلزار مخسب

ای نرگس پرخمار خونخوار مخسب

امشب شب عشرت است زنهار مخسب

ای ماه چنین شبی تو مهوار مخسب

در دور درآ چو چرخ دوار مخسب

بیداری ما چراغ عالم باشد

یک شب تو چراغ را نگهدار مخسب

این باد سحر محرم رازست مخسب

هنگام تفرع و نیاز است مخسب

بر خلق دو کون از ازل تا به ابد

این در که نبسته است باز است مخسب

ای یار که نیست همچو تو یار مخسب

وی آنکه ز تو راست شود کار مخسب

امشب ز تو صد شمع بخواهد افروخت

زنهار تو اندریم زنهار مخسب

بردار حجابها به یکبار امشب

یک موی ز هر دو کون مگذار امشب

دیروز حدیث جان و دل می گفتی

پیش تو نهیم کشته و زار امشب

بی جام در این دور شرابست شراب

بی دود در این سینه کبابست کباب

فریاد رباب عشق از زحمه او است

زنهار مگو همین ربابست رباب

بی طاعت دین بهشت رحمان مطلب

بی خاتم حق ملک سلیمان مطلب

چون عاقبت کار اجل خواهد بود

آزار دل هیچ مسلمان مطلب

بیکار مشین درآ درآمیز شتاب

بیکار بدن به خور برد یا سوی خواب

از اهل سماع میرسد بانک رباب

آن حلقه ذاهل شدگانرا دریاب

حاجت نبود مستی ما را به شراب

یا مجلس ما را طرب از چنگ و رباب

بی ساقی و بی شاهد و بی مطرب و نی

شوریده و مستیم چو مستان خراب

خواب آمد و در چشم نبد موضع خواب

زیرا ز تو چشم بود پرآتش و آب

شد جانب دل دیدددلی چون سیماب

شد جانب تن دید خراب و چه خراب

دانیکه چه میگوید این بانگ رباب

اندر پی من بیا و ره را دریاب

زیرا به خطا راه بری سوی صواب

زیرا به سؤال ره بری سوی جواب

در چشم آمد خیال آن در خوشاب

آن لحظه کزو اشک همی رفت شتاب

پنهان گفتم براز در گوش دو چشم

مهمان عزیز است بیفزای شراب

دل در هوس تو چون ربابست رباب

هر پاره ز سوز تو کبابست کباب

دلدار ز درد ما اگر خاموش است

در خاموشی دو صد جوابست جواب

ساقی در ده برای دیدار صواب

زان باده که او نه خاک دیده است و نه آب

بیمار بدن نیم که بیمار دلم

شربت چه بود شراب در ده تو شراب

سبحان الله من و تو ای در خوشاب

پیوسته مخالفیم اندر هر باب

من بخت توام که هیچ خوابم نبرد

تو بخت منی که برنیائی از خواب

شب گردم گرد شهر چون باد و چو آب

از گشتن گرد شهر کس ناید خواب

عقل است که چیزها از موضع جوید

تمییز و ادب مجو تو از مست و خراب

شب گشت درین سینه چه سوز است عجب

می پندارم کاول روز است عجب

در دیده عشق می نگنجد شب و روز

این دیده عشق دیده دوز است عجب

علمی که ترا گره گشاید به طلب

زان پیش که از تو جان برآید به طلب

آن نیست که هست مینماید بگذار

آن هست که نیست مینماید به طلب

گر آب حیات خوشگواری ای خواب

امشب بر ما کار نداری ای خواب

گر با عدد موی سر تست امشب

یکسر نبری و سر نخاری ای خواب

گرم آمد عاشقانه و چست شتاب

برتافته روح او ز گلزار صواب

بر جمله قاضیان دوانید امروز

در جستن آب زندگی قاضی کاب

گر می خواهی بقا و پیروز مخسب

از آتش عشق دوست میسوز مخسب

صد شب خفتی و حاصل آن دیدی

از بهر خدا امشب تا روز مخسب

مستند مجردان اسرار امشب

در پرده نشسته اند با یار امشب

ای هستی بیگانه از این ره برخیز

زحمت باشد بودن اغیار امشب

هستم به وصال دوست دلشاد امشب

وز غصه هجر گشته آزاد امشب

با یار بچرخم و دل میگوید

یارب که کلید صبح گم باد امشب

یارب یارب به حق تسبیح رباب

کش در تسبیح صد سؤالست و جواب

یارب به دل کباب و چشم پرآب

جوشان تر از آنیم که در خم شراب

یاری کن و یار باش ای یار مخسب

ای بلبل سرمست به گلزار مخسب

یاران غریب را نگهدار مخسب

امشب شب بخشش است زنهار مخسب

آب حیوان در آب و گل پیدا نیست

در مهر دلت مهر گسل پیدا نیست

چندین خجل از کیست خجل پیدا نیست

این راه بزن که ره به دل پیدا نیست

آری صنما بهانه خود کم بودت

تا خواب بیامد و ز ما بر بودت

خوش خسب که من تا به سحر خواهم گفت

فریاد ز نرگسان خواب آلودت

آسوده کسی که در کم و بیشی نیست

در بند توانگری و درویشی نیست

فارغ ز غم جهان و از خلق جهان

با خویشتنش بدره خویشی نیست

آمد بر من چو در کفم زر پنداشت

چون دید که زر نیست وفا را بگذاشت

از حلقه گوش او چنین پندارم

کانجا که زر است گوش میباید داشت

آن آتش ساده که ترا خورد و بکاست

آن ساده به از دو صد نگار زیبا است

آن آتش شهوت که چو صاف و ساده است

بنگر چه نگاران که از آن آتش خاست

آن کز دم لاحول ولا غمگین شد

لا حول ولا فزون کند آن دم را

ما اطیب ما الذما احلانا

کنا مهجا ولم نکن ابدانا

این شأبنا کرامت مولانا

یعفو و یعیدنا کما ابدنا

من تجربه کردم صنم خوش خو را

سیلاب سیه تیره نکرد آنجو را

یک روز گره نبست او ابرو را

دارم بیمرگ و زندگانی او را

من ذره و خورشید لقائی تو مرا

بیمار غمم عین دوائی تو مرا

بی بال و پراندر پی تو می پرم

من کاه شدم چو کهربائی تو مرا

منصور بدآن خواجه که در راه خدا

از پنبه تن جامه جان کرد جدا

منصور کجا گفت اناالحق می گفت

منصور کجا بود خدا بود خدا

مولای اناالتائب مما سلفا

هل تقبل عذر عاشق قد تلفا

این کان ندامتی صدودا و جفا

مولای عفی الله عفی الله عفا

می آمد یار مست و تنها تنها

با نرگس پرخمار رعنا رعنا

جستم که یکی بوسه ستانم ز لبش

فریاد برآورد که یغما یغما

نور فلکست این تن خاکی ما

رشک ملک آمدست چالاکی ما

که رشک برد فرشته از پاکی ما

که بگریزد دیو ز بیباکی ما

هان ای سفری عزم کجایست کجا

هرجا که روی نشسته ای در دل ما

چندان غم دریاست ترا چون ماهی

کافشاند لب خشک تو را در دریا

یک چند به تقلید گزیدم خود را

نادیده همی نام شنیدم خود را

در خود بودم زان نسزیدم خود را

از خود چو برون شدم بدیدم خود را

یک طرفه عصاست موسی این رمه را

یک لقمه کند چو بفکند این همه را

نی سور گذارد او و نی ملحمه را

هر عقل نکرد فهم این زمزمه را

آن لقمه که در دهان نگنجد به طلب

وان علم که در نشان نگنجد به طلب

سریست میان دل مردان خدای

جبریل در آن میان نگنجد به طلب

آنی که فلک با تو درآید به طرب

گر آدمیی شیفته گردد چه عجب

تا جان بودم بندگیت خواهم کرد

خواهی به طلب مر او خواهی مطلب

از بانگ سرافیل دمیده است رباب

تا زنده و تازه کرده دلهای کباب

آن سوداها که غرقه گشتند و فنا

چون ماهیکان برآمدند از تک آب

امروز چو هر روز خرابیم خراب

مگشا در اندیشه و برگیر رباب

صدگونه نماز است و رکوعست و سجود

آنرا که جمال دوست باشد محراب

امشب ز برای دل اصحاب مخسب

گوش شب را بگیر و برتاب مخسب

گویند که فتنه خفته بهتر باشد

بیدار بهی تو فتنه مشتاب مخسب

اندیشه مکن بکن تو خود را در خواب

کاندیشه ز روی مه حجابست حجاب

دل چون ماهست در دل اندیشه مدار

انداز تو اندیشه گری را در آب

اندیشه و غم را نبود هستی و تاب

آنجا که شرابست و ربابست و کباب

عیش ابدی نوش کنید ای اصحاب

چون سبزه و گل نهید لب بر لب آب

ای آنکه تو دیر آمده ای در کتاب

گر بشتابند کودکان تو مشتاب

گر مانده شدند قوم و از دست شدند

این دست تو است زود برگیر رباب

ای آنکه تو یوسف منی من یعقوب

ای آنکه تو صحت تنی من ایوب

من خود چه کسم ای همه را تو محبوب

من دست همی زنم تو پائی میکوب

ای دل دو سه شام تا سحرگاه مخسب

در فرقت آفتاب چون ماه مخسپ

چون دلو درین ظلمت چه ره می کرد

باشد که برآئی به سر چاه مخسب

مولانا
https://www.sherfarsi.ir/molavi/قسمت-اول-دیوان-شمس

متن

معنی و شرح و تفسیر واژگان و اصطلاحات

شبگرد

معنی خط به خط

مولانا https://www.sherfarsi.ir/molavi/قسمت-اول-دیوان-شمس

متن

معنی و شرح و تفسیر واژگان و اصطلاحات

شبگرد

معنی خط به خط

مولانا
https://www.sherfarsi.ir/molavi/قسمت-اول-دیوان-شمس