قسمت دهم-دیوان شمس-

لو کان اقل هذه الاشواق

للشمس لا ذهلت عن الاشراق

لو قسم ذوالهوی علی العشاق

العشر لهم ولی جمیع الباقی

هر دل که طواف کرد گرد در عشق

هم کشته شد به آخر از خنجر عشق

این نکته نوشته اند بر دفتر عشق

سر اوست ندارد آنکه دارد سر عشق

هر روز بنو برآید آن دلبر عشق

در گردن ما درافکند دفتر عشق

این خار از آن نهاد حق بر در عشق

تا دور شود هرکه ندارد سر عشق

چون گشت طلسم جسم آدم چالاک

با خاک درآمیخته شد گوهر پاک

آن جسم طلسم را چو بشکست افلاک

پاکی بر پاک رفت و خاکی در خاک

حاشا که شود سینه عاشق غمناک

یا از جز عشق دامنش گردد چاک

حاشا که بخفت عاشقی اندر خاک

پاکست و کجا رود در آن عالم پاک

خندید فرح تا بزنی انگشتک

گردید قدح تا بزنی انگشتک

بنمودت ابروی خود از زیر نقاب

چون قوس قزح تا بزنی انگشتک

در بحر صفا گداختم همچو نمک

نه کف و ایمان نه یقین ماند و نه شک

اندر دل من ستاره ای شد پیدا

گم گشت در آن ستاره هر هفت فلک

آنجا که عنایتست چه صلح و چه جنگ

ور کار تو نیکست چه تسبیح و چه جنگ

وانکس که قبولست چه رومی و چه زنگ

تسلیم و رضا باید ورنه سر و سنگ

با همت بازباش و با کبر پلنگ

زیبا بگه شکار و پیروز به جنگ

کم کن بر عندلیب و طاوس درنگ

کانجا همه آفتست و اینجا همه رنگ

برزن به سبوی صحبت نادان سنگ

بر دامن زیرکان عالم زن چنگ

با نااهلان مکن تو یک لحظه درنگ

آیینه چو در آب نهی گیرد زنگ

چون چنگ خودت بگیرم اندر بر تنگ

وز پرده عشاق برآرم آهنگ

گر زانکه در آبگینه خواهی زد سنگ

در خدمت تو بیایم اینک من و سنگ

می گردد این روی جهان رنگ به رنگ

وز پرده همی بیند معشوقه شنگ

این لرزه دلها همه از معشوقیست

کز عشق ویست نه فلک چون مادنگ

یک چند میان خلق کردیم درنگ

ز ایشان بوفا نه بوی دیدیم نه رنگ

آن به که نهان شویم از دیده خلق

چون آب در آهن و چو آتش در سنگ

آنکس که ترا دید و نخندید چو گل

از جان و خرد تهیست مانند دهل

گبر ابدی باشد کو شاد نشد

از دعوت ذوالجلال و دیدار رسل

آن می که گشود مرغ جانرا پر و بال

دلرها برهانید ز سیری و ملال

ساقی عشق است و عاشقان مالامال

از عشق پذیرفته و بر ماست حلال

آواز گرفته است خروشان مینال

زیرا شنواست یار و واقف از حال

آواز خراشان و گلوی خسته

نالان ز زوال خویش در پیش کمال

از عقل دلیل آید و از عشق خلیل

این آب حیات دان و آن آب سبیل

در چرخ نیابی تو نشان عاشق

در چرخ درآیی بنشانهای رحیل

از من زر و دل خواستی ای مهر گسل

حقا که نه این دارم و نی آن حاصل

زر کو زر کی زر از کجا مفلس و زر

دل کو دل کی دل از کجا عاشق و دل

اسرار حقیقت نشود حل به سؤال

نی نیز به درباختن حشمت و مال

تا دیده و دل خون نشود پنجه سال

از قال کسی را نبود راه به حال

این عشق کمالست و کمالست و کمال

وین نفس خیالست خیالست و خیال

این عشق جلالست و جلالست و جلال

امروز وصالست و وصالست و وصال

این نکته شنو ز بنده ای نقش چگل

هرچند که راهیست ز دل جانب دل

در چشم تو نیستم تو در چشم منی

تو مردم دیدای و من مردم گل

پر از عیسی است این جهان مالامال

کی گنجد در جهان قماش دجال

شورابه تلخ تیره دل کی گنجد

چون مشک جهان پر است از آب زلال

جانی دارم لجوج و سرمست و فضول

وانگه یاری لطیف و بیصبر و ملول

از من سوی یار من رسولست خدای

وز یار بسوی من خدایست رسول

چون آمده ای در این بیابان حاصل

چون بیخبران مباش از خود غافل

گامی میزن به قدر طاقت منشین

کاسوده خفته دیر یابد منزل

چون دم زدی از مهر رخ یار ای دل

ترتیب دم و قدم نگهدار ای دل

خود را به قدم ز غیر او خالی کن

تا دم نزنی بی دم دلدار ای دل

حاشا که کند دل به دگر جا منزل

دور از دل من که گردد از عشق خجل

چشمم چو شکفت غیر آب تو نخورد

هم سرمه دیده ای و هم قوت دل

الخمر و من الزق ینادیک تعال

واقطع لوصالنا جمیع الاشغال

فربا و صفاء و سبقنا الحوال

کی نعتق بالنجدة روح العمال

در خاموشی چرا شوی کند و ملول

خو کن به خموشی که اصولست اصول

خود کو خموشی آنکه خمش میخوانی

صد بانک و غریو است و پیامست و رسول

در عشق نوا جزو زند آنگه کل

در باغ نخست غوره است آنگه مل

اینست دلا قاعده در فصل بهار

در بانگ شود گربه و آنگه بلبل

عشقی به کمال و دلربائی به جمال

دل بر سخنو زبان ز گفتن شده لال

زین نادره تر کجا بود هرگز حال

من تشنه و پیش من روان آب زلال

عشقی دارم پاکتر از آب زلال

این باختن عشق مرا هست حلال

عشق دگران بگردد از حال به حال

عشق من و معشوق مرا نیست زوال

عمری به هوس در تک و تاز آمد دل

تا محرم جان دلنواز آمد دل

در آخر کار رفت و جان پاک بسوخت

انصاف بده که پاکباز آمد دل

عندی جمل و من اشتیاق و فضول

لا یمکن شرحها به کتب و رسول

بل انتظر الزمان و الحال یحول

ان یجمع بیننا فتصغی و اقول

مردا منشین جز که به پهلوی رجال

خوش باشد آینه به پهلوی صقال

یارب چه طرب دارد جان پهلوی جان

آن سنگ بود فتاده پهلوی سفال

ممکن ز تو چون نیست که بردارم دل

آن به که به سودای تو بسپارم دل

گر من به غم تو نسپارم دل

دل را چکنم بهر چه میدارم دل

نومید مشو امید می دار ای دل

در غیب عجایب است بسیار ای دل

گر جمله جهان قصد به جان تو کنند

تو دامن دوست را نه بگذار ای دل

هم شاهد دیده ای و هم شاهد دل

ای دیده و دل ز نور روی تو خجل

گویند از آن هر دو چه حاصل کردی

جز عشق ز عاشقان چه آید حاصل

کاچی سازی که روز برفست و وحل

دانی که ز بهر چیست این رسم و عمل

یعنی که به صورت او نم و تر میریست

این در معنی نبات و کاچیست و عسل

یا من هوب سیدی و اعلی و اجل

یا من انا عبده و ادنی و اقل

حاشاک تملنی و یوشیک تعل

ان لم یکن الوابل بالوصل فطل

آمد بت خوش عربده می کشیم

بنشست چو یک تنگ شکر در پیشم

در بر بنهاد بر بط و ابریشم

وین پرده همی زد که خوش و بیخویشم

آمد شد خود به کوی تو می بینم

میل دل و دیده سوی تو می بینم

گیرم که همه جرم جهان من کردم

آخر نه جهان بروی تو می بینم

آن باده که بر جسم حرامست حرام

بر جان مجرد آن مدامست مدام

در ریز مگو که این تمامست تمام

آغاز و تمام ما کدامست کدام

آن خوش سخنان که ما بگفتیم به هم

در دل دارد نهفته این چرخ به خم

یکروز چو باران کند او غمازی

بر روید سر ماز صحن عالم

آنکس که به آب دیده اش میجویم

در جستن او روان چو آب جویم

امروز به گاه آمد و گفتا که سماع

نگذاشت که من دست نمازی شویم

آن کس که ببست خواب ما را بستم

یارب تو ببند خواب او را به کرم

تا باز چشد مرارت بی خوابی

و اندیشه کند به عقل ارجم ترحم

آنم که چو غمخوار شوم من شادم

واندم که خراب گشته ام آبادم

آن لحظه که ساکن و خموشم چو زمین

چون رعد به چرخ میرسد فریادم

آن وقت آمد که ما به تو پردازیم

مرجان ترا خانه آتش سازیم

تو کان زری میان خاکی پنهان

تا صاف شوی در آتشت اندازیم

آنها که به پیش دلستان می کردم

چون بد مستان دست فشان می کردم

هرچند ز روی لطف او خوش خندید

آخر بچه روی آنچنان می کردم

آواز تو بشنوم خوش آوازه شوم

چون لطف خدا بیحد و اندازه شوم

صد بار خریده ای و من ملک توام

یکبار دگر بخر که تا تازه شوم

آواز سرافیل طرب میرسدم

از خاک فنا بر آسمان می بردم

کس را خبری نیست که بر من چه رسید

زان با خبری که بی خبر می رسدم

از باد همه پیام او میشنوم

وز بلبل مست نام او میشنوم

این نقش عجب که دیده ام بر در دل

آوازه آن ز بام او میشنوم

از بسکه به نزدیک توام من دورم

وز غایت آمیزش تو مهجورم

وز کثرت پیدا شده گی مستورم

وز صحت بسیار چنین رنجورم

از بلبل سرمست نوائی شنوم

وز باد سماع دلربائی شنوم

در آب همه خیال یاری بینم

وز گل همه بوی آشنائی شنوم

از بهر تو صد بار ملامت بکشم

گر بشکنم این عهد غرامت بکشم

گر عمر وفا کند جفاهای ترا

در دل دارم که تا قیامت بکشم

از بهر تو گر جان بدهم خوش میرم

وز بنده بنده توام خوش میرم

دیوانه آن دو زلف چون زنجیرم

مدهوش دو چشم جادوی کشمیرم

از ثور فلک شیر وفا میدوشم

هرچند که از پنجه او بخروشم

هرچند که دوش حلقه بد در گوشم

امشب به خدا که بهتر است از دوشم

از چشم تو سحر مطلق آموخته ام

وز عشق تو شمع روح افروخته ام

از حالت من چشم بدان دوخته باد

چون چشم برخسار تو در دوخته ام

از جوی خوشاب دوست آبی خوردم

خوش کردم و خوش خوردم و خوش آوردم

خود را بر جوش آسیابی کردم

تا آب حیات میرود میگردم

از خاک در تو چون جدا می باشم

با گریه و ناله آشنا میباشم

چون شمع ز گریه آبرو میدارم

چون چنگ ز ناله با نوا میباشم

از خویشتن بجستن آرزو میکندم

آزاد نشستن آرزو میکندم

در بند مقامات همی بودم من

وان بند گسستن آرزو میکندم

از خویش خوشم نی نباشد خوشیم

از خود گرمم نه آب و نی آتشیم

چندان سبکم به عشق کاندر میزان

از هیچ کم آیم دو من ار برکشیم

از درد همیشه من دوا می بینم

در قهر و جفا لطف و وفا می بینم

در صحن زمین به زیر نه طاق فلک

بر هرچه نظر کنم ترا می بینم

از روی تو من همیشه گلشن بودم

وز دیدن تو دو دیده روشن بودم

من میگفتم چشم بد از روی تو دور

جانا مگر آن چشم بدت من بودم

از سوز غم تو آتش میطلبم

وز خاک در تو مفرشی میطلبم

از ناخوشی خویش به جان آمده ام

از حضرت تو وقت خوشی میطلبم

از شور و جنون رشک جنان را بزدم

ز آشفته دلی راحت جان را بزدم

جانیکه بدان زنده ام و خندانم

دیوانه شدم چنانکه آن را بزدم

از صنع برآیم بر صانع باشم

حاشا که زبون هیچ مانع باشم

چون مطبخ حق ز لوت مالامالست

تا چند به آب گرم قانع باشم

از طبع ملول دوست ما می دانیم

وز غایت عاشقیش می رنجانیم

شرمنده و ترسنده نبرد راهی

تا راه حجاب ماست ما می رانیم

از عشق تو گشتم ارغنون عالم

وز زخمه تو فاش شده احوالم

ماننده چنگ شده همه اشکالم

هر پرده که می زنی مرا مینالم

از عشق تو من بلند قد می گردم

وز شوق تو من یکی به صد می گردم

گویند مرا بگرد او می گردی

ای بیخبران بگرد خود میگردم

از مطبخ غمهاش بلا میرسدم

هر لحظه به صد گونه ابا میرسدم

بوی جگر سوخته هر دم زدنی

بر مایده غم از کجا میرسدم

از هرچه که آن خوشست نهی است مدام

تا ره نزند خوشی از این مردم عام

ورنه می و چنگ و روی زیبا و سماع

بر خاص حلال گشت و بر عام حرام

اسرار ز دست دادمی نتوانم

وانرا بسزا گشاد می نتوانم

چیزیست درونم که مرا خوش دارد

انگشت بر او نهادمی نتوانم

افتاده مرا عجب شکاری چکنم

واندر سرم افکنده خماری چکنم

سالوسم و زاهدم ولیکن در راه

گر بوسه دهد مرا نگاری چکنم

المنت الله که به تو پیوستم

وز سلسله بند فراقت رستم

من باده نیستی چنان خوردستم

حز روز ازل تا بابد سرمستم

امروز چو حلقه مانده بیرون دریم

با حلقه حریف گشته همچون کمریم

چون حلقه چشم اگر حریف نظریم

باید که ازین حلقه در درگذریم

امروز همه روز به پیش نظرم

او بود از آن خراب و زیر و زبرم

از غایت حاضری چنین مهجورم

وز قوت آن بیخبری بیخبرم

امروز یکی گردش مستانه کنم

وز کاسه سر ساغر و پیمانه کنم

امروز در این شهر همی گردم مست

می جویم عاقلی که دیوانه کنم

امشب که حریف دلبر دلداریم

یارب که چها در دل و در سر داریم

یک لحظه گل از چمن همی افشانیم

یک دم به شکرستان شکر میکاریم

امشب که حریف مشتری و ماهم

با مه رویان چون شکر همراهم

سرمست شراب بزم شاهنشاهم

امشب همه آنست که من می خواهم

امشب که شراب جان مدامست مدام

ساقی شه و باده با قوامست قوام

اسباب طرب جمله تمامست تمام

ای زنده دلان خواب حرامست حرام

امشب که غم عشق مدامست مدام

جام و می لعل با قوامست قوام

خون غم و اندیشه حلالست حلال

خواب و هوس خواب حرامست حرام

امشب که مه عشق تمامست تمام

دلدار فرو کرده سر از گوشه بام

امشب شب یاد است و سجود است و قیام

چون باده و می خواب حرامست حرام

امشب که همی رسد ز دلدار سلام

بر دیده و دل خواب حرامست حرام

ماند به سر زلف تو کز بوی خوشت

می آورد عطار ز بیم از در و بام

امشب همه شب نشسته اندر حزنم

فردا بروم مناره را کارد زنم

خشم آلودست اگرچه با ماست صنم

در چاه رسیده ام ولی بی رسنم

اندر طلب دوست همی بشتابم

عمرم به کران رسید و من در خوابم

گیرم که وصال دوست در خواهم یافت

این عمر گذشته را کجا دریابم

انگورم و در زیر لگد می گردم

هر سوی که عشق می کشد می گردی

گفتیکه به گرد من چرا می گرد

گرد تو نیم به گرد خود می گردم

از دوستیت خون جگر را بخورم

این مظلمه را تا به قیامت ببرم

فردا که قیامت آشکار گردد

تو خون طلبی و من برویت نگرم

ای از تو برون ز خانه ها جای دلم

وی تلخی رنجهات حلوای دلم

ما را ز غمت شکایتی نیست ولیک

خوش آیدم آنکه بشنوی وای دلم

ای بانگ رباب از تو تابی دارم

من نیز درون دل ربابی دارم

بر مگذر ساعتی بیا و بنشین

مهمان شو گوشه خرابی دارم

ای جان و جهان و جان و جهان گم کردم

ای ماه زمین و آسمان گم کردم

می بر کف من منه بنه بر دهنم

کز مستی تو راه دهان گم کردم

ای دوست شکارم و شکاری دارم

بیکارنم و بس شگرف کاری دارم

گفتی سر سر بریدن من داری

آری دارم نگار آری دارم

ای دل چو بهر خسی نشینی چکنم

وز باغ مدام گل نچینی چکنم

عالم همه از جمال او روشن شد

تو دیده نداری که ببینی چکنم

ای دل ز جهانپان چرا داری بیم

حق محسن و منعم و کریمست و رحیم

تیر کرمش ز شصت احسان قدیم

در حاجت بنده میکند موی دو نیم

ای راحت و آرامگه پیوستم

تا روی تو دیدم ز حوادث رستم

در مجلس تو گر قدحی بشکستم

صد ساغر زرین بخرم بفرستم

ای عشق که هستی به یقین معشوقم

تو خالق مطلقی و من مخلوقم

بر کوری منکران که بدخواهانند

بالا ببرم بلند تا عیوقم

ای نرگس پر خواب ربودی خوابم

وی لاله سیراب ببردی آبم

ای سنبل پرتاب ز تو درتابم

ای گوهر کمیاب ترا کی یابم

این گردش را ز جان خود دزدیدم

پیش از قالب به جان چنین گردیدم

گویند مرا صبر و سکون اولیتر

این صبر و سکون را به شما بخشیدم

با تو قصص درد و فغان میگویم

ور گوش ببندی پنهان میگویم

دانسته ام اینکه از غمم شاد شوی

چندین غم دل با تو از آن میگویم

با درد بساز چون دوای تو منم

در کس منگر که آشنای تو منم

گر کشته شوی مگو که من کشته شدم

شکرانه بده که خونبهای تو منم

باز آمدم و برابرت بنشستم

احرام طواف گرد رویت بستم

هر پیمانی که بی تو با خود بستم

چون روی تو دیدم همه را بشکستم

بازآمد و بازآمد ره بگشائیم

جویان دلست دل بدو بنمائیم

ما نعره زنان که آن شکارت مائیم

او خنده کنان که ما ترا میپائیم

با سرکشی عشق اگر سرد آرم

بالله به سوگند که بس سر دارم

روزیکه چو منصور کنی بردارم

هردم خبری آرد از آن سردارم

باغی که من از بهار او بشکفتم

بشکفت و نمود هرچه من میگفتم

با ساغر اقبال چو کرد او جفتم

سرمست شدم سر بنهادم خفتم

بالای سر ار دست زند دو دستم

ای دلبر من عیب مکن سرمستم

از چنبره زمانه بیرون جستم

وز نیک و بد و سود و زیان وارستم

با ملک غمت چرا تکبر نکنم

وز غلغله ات چرا جهان پر نکنم

پیش کرم کفت چو دریا کف بود

چون از کف تو کفش پر از در نکنم

بخروشیدم گفت خموشت خواهم

خاموش شدم گفت خروشت خواهم

برجوشیدم گفت که نی ساکن باش

ساکن گشتم گفت بجوشت خواهم

بر بوی تو هر کجا گلی دیدستم

بوئیدستم سرشک باریدستم

در هر چمنی که دیده ام سروی را

بر یاد قد تو پاش بوسیدستم

بر بوی وفا دست زنانت باشم

در وقت جفا دست گرانت باشم

با این همه اندیشه کنانت باشم

تا حکم تو چیست آنچنانت باشم

بر زلف تو گر دست درازی کردم

والله که حقیقت نه مجازی کردم

من در سر زلف تو بدیدم دل خویش

پس با دل خویش عشقبازی چو کردم

بر شاه حبش زنیم و بر قیصر روم

پیشانی شیر برنویسیم رقوم

ما آهن لشکر سلیمان خودیم

جز در کف داود نگردیم چو موم

بر میکده وقف است دلم سرمستم

جان نیز سبیل جام می کردستم

چون جان و دلم همی نمی پیوستند

آن هر دو بوی دادم از غم رستم

بر یاد لبت لعل نگین می بوسم

آنم چو بدست نیست این می بوسم

دستم چو بر آسمان تو می نرسد

می آرم سجده و زمین می بوسم

بوی دهن تو از چمن می شنوم

رنگ تو ز لاله و سمن می شنوم

این هم چو نباشدم لبان بگشایم

تا نام تو می گوید و من می شنوم

بهر تو زنم نوا چو نی برگیرم

کوی تو گذر کنم چو پی برگیرم

چندین کرم و لطف که با من کردی

اندر دو جهان دل از تو کی برگیرم

بیدف بر ما میا که ما در سوریم

برخیز و دهل بزن که ما منصوریم

مستیم نه مست باده انگوریم

از هرچه خیال کرده ای ما دوریم

بیرون ز دو کون من مرادی دارم

بی شادیها روان شادی دارم

بگشای بخنده آن لبان خود را

زیرا ز گشاد آن گشادی دارم

بیکار شدم ای غم عشقت کارم

در بیکاری تخم وفا میکارم

من صورت وصل میتراشم شب و روز

با خاطر چون تیشه مگر نجارم

بیگانه مگیرید مرا زین کویم

در کوی شما خانه خود می جویم

دشمن نیم ارچند که دشمن رویم

اصلم ترکست اگرچه هندی گویم

بیگاه شد وز بیگهی من شادم

امشب قنق است یار فرخ زادم

روز و شب دیگر است در عشق مرا

من زین شب و زین روز برون افتادم

مولانا
https://www.sherfarsi.ir/molavi/قسمت-دهم-دیوان-شمس

متن

معنی و شرح و تفسیر واژگان و اصطلاحات

چگل

معنی خط به خط

مولانا https://www.sherfarsi.ir/molavi/قسمت-دهم-دیوان-شمس

متن

معنی و شرح و تفسیر واژگان و اصطلاحات

چگل

معنی خط به خط

مولانا
https://www.sherfarsi.ir/molavi/قسمت-دهم-دیوان-شمس