قسمت ششم-دیوان شمس-

خون دل عاشقان چو جیحون گردد

عاشق چو کفی بر سر آن خون گردد

جسم تو چو آسیا و آبش عشق است

چون آب نباشد آسیا چون گردد

دامان جلال تو ز دستم نشود

سودای تو از دماغ مستم نشود

گوئیکه مرا چنانکه هستی بنمای

گر بنمایم چنانکه هستم نشود

دانی صوفی بهر چه بسیار خورد

زیرا که بایام یکی بار خورد

بگذار که تا این گل و گلزار خورد

تا چند چو اشتران ز غم خار خورد

در باغ آیید و سبز پوشان نگرید

هر گوشه دکان گل فروشان نگرید

میخندد گل به بلبلان می گوید

خاموش شوید و در خموشان نگرید

در باغ هزار شاهد مهرو بود

گلها و بنفشه های مشکین بو بود

وان آب زره زره که اندر جو بود

این جمله بهانه بود و او خود او بود

در بندم از آن دو زلف بند اندر بند

در ناله ام از لبان قند اندر قند

هر وعده دیدار تو هیچ اندر هیچ

آخر غم هجران تو چند اندر چند

در حضرت حق ستوده درویشانند

در صدر بزرگی همه بیخویشانند

خواهی که مس وجود تو زر گردد

با ایشان باش کیمیا ایشانند

در خدمتت ای جان چو بدن میافتد

زان سجده به بخت خویشتن میافتد

هر بار که اندر قدمت میافتم

جان در باطن به پای من میافتد

درد و زخم ار زلف تو در چنگ آید

از حال بهشتیان مرا ننگ آید

گوئیکه به صحرای بهشتم ببرند

صحرای بهشت بر دلم تنگ آید

در راه طلب رسیده ای میباید

دامان ز جهان کشیده ای میباید

بی چشمی خویش را دوا کنی ور نی

عالم همه او است دیده ای میباشد

در سلسله ات هر آنکه پا بست شود

گر فانی و گر نیست بود هست شود

می فرمائی که بی خود و مست مشو

ناچار هر آنکه می خورد مست شود

در سینه هر که ذره ای دل باشد

بی مهر تو زندگیش مشکل باشد

با زلف چو زنجیر گره بر گرهت

دیوانه کسی بود که عاقل باشد

در صحبت حق خموش میباید بود

بی چشم و زبان و گوش میباید بود

خواهی که خلاص یابی از زنده دلی

با زنده دلان به هوش میباید بود

در عشق اگرچه خرده بینم کردند

در پیشروی اگر گزینم کردند

آمد سرما و پوستینیم نشد

گرچه همه شهر پوستینم کردند

در عشق توام نصیحت و پند چه سود

زهراب چشیده ام مرا قند چه سود

گویند مرا که بند بر پاش نهید

دیوانه دلست پای در بند چه سود

در عشق توام وفا قرین میباید

وصل تو گمانست و یقین میباید

کار من و دل خاصه در حضرت تو

بد نیست و لیکن به از این میباید

در عشق تو عقل ذوفنون میخسبد

مشتاق در آتش درون میخسبد

بی دیده و دل اگر نخسبم چه عجب

خون گشته مرا دو دیده چون میخسبد

در عشق اگر دمی قرارت باشد

اندر صف عاشقان چه کارت باشد

سر تیز چو خار باش تا یار چو گل

گه در برو گاه بر کنارت باشد

در عشق نه پستی نه بلندی باشد

نی بیهشی نه هوشمندی باشد

قرائی و شیخی و مریدی نبود

قلاشی و کم زنی و رندی باشد

در عشق هزار جان و دل بس نکند

دل خود چه بود حدیث جان کس نکند

این راه کسی رود که در هر قدمی

صد جان بدهد که روی واپس نکند

در کام دل آنچه بود نفسم همه راند

هرگز نفسی نامه شرم نه بخواند

نفس بد من مرا بدین روز نشاند

من ماندم و فضل تو دگر هیچ نماند

پیران خرابات غمت بسیارند

چون چشم تو هم خفته و هم بیدارند

بفرست شراب کاندلشدگان

نه مست حقیقتند و نی هشیارند

بی زارم از آن آب که آتش نشود

در زلف مشوشی مشوش نشود

معشوقه ما خوش است بیخوش نشود

آن سر دارد که هیچ سرکش نشود

بی زارم از آن لعل که پیروزه بود

بی زارم از آن عشق که سه روزه بود

بی زارم از آن ملک که دریوزه بود

بی زارم از آن عید که در روزه بود

بی عشق نشاط و طرب افزون نشود

بی عشق وجود خوب و موزون نشود

صد قطره ز ابر اگر به دریا بارد

بی جنبش عشق در مکنون نشود

بیمارم و غم در امتحانم دارد

اما غم او تر و جوانم دارد

این طرفه نگر که هرچه در رنجوری

بیرون ز غمش خورم زیانم دارد

بی من به زبان من سخن می آید

من بی خبرم از آنکه می فرماید

زهر و شکر آرزوی من می آید

ز آینده که داند چه کرا میشاید

پیوسته سرت سبز و لبت خندان باد

جان و دل عاشقان ز تو شادان باد

آنکس که ترا بیند و شادی نکند

سر زیر و سیه گلیم و سرگردان باد

بی یاری تو دل بسوی یار نشد

تا لطف غمت ندیده غمخوار نشد

هرچیز که بسیار شود خار شود

غمهای تو بسیار شد و خوار شد

تا با غم عشق تو مرا کار افتاد

بیچاره دلم در غم بسیار افتاد

بسیار فتاده بود اندر غم عشق

اما نه چنین زار که این بار افتاد

تا بنده ز خود فانی مطلق نشود

توحید به نزد او محقق نشود

توحید حلول نیست نابودن تست

ورنه به گزاف باطلی حق نشود

تا تو بخودی ترا به خود ره ندهد

چون مست شدی ز دیده بیرون نجهند

چون پاک آئی ز هر دو عالم به یقین

آنگه بنشان نفرت انگشت نهند

تا در دل من عشق تو اندوخته شد

جز عشق تو هر چه داشتم سوخته شد

عقل و سبق و کتاب بر طاق نهاد

شعر و غزل دوبیتی آموخته شد

تا در طلب مات همی کام بود

هر دم که برون ز ما زنی دام بود

آن دل که در او عشق دلارام بود

گر زندگی از جان طلبد خام بود

تا رهبر تو طبع بدآموز بود

بخت تو مپندار که پیروز بود

تو خفته به صبح و شب عمرت کوتاه

ترسم که چو بیدار شوی روز بود

تا سر نشود یقین که سرکش نشود

وان دلبر برگزیده سرکش نشود

آن چشمه آبست چه آن آب حیات

آب حیوان نگردد آتش نشود

تا گوهر جان در این طبایع افتاد

همسایه شدند با وی این چار فساد

زان گور بدان گور از آن رنگ گرفت

همسایه بدخدای کس را ندهاد

تا مدرسه و مناره ویران نشود

اسباب قلندری بسامان نشود

تا ایمان کفر و کفر ایمان نشود

یک بنده حق به حق مسلمان نشود

نایی ببرید از نیستان استاد

با نه سوراخ و آدمش نام نهاد

ای نی تو از این لب آمدی در فریاد

آن لب را بین که این لبت را دم داد

بانگ مستی ز آسمان می آید

مستی ز فلک نعره زنان می آید

از نعره او جان جهان می شورد

کان جان جهان از آن جهان می آید

تنها بمرو که رهزنان بسیارند

یک جان داری و خصم جان بسیارند

خصم جان را جان و جهان میخوانی

گولان چو تو در این جهان بسیارند

تو جانی و هر زنده غم جان بکشد

هر کان دارد مؤنت آن بکشد

هرجان که چو کارد با تو در بند زر است

گر تیغ زنی از بن دندان بکشد

تو هیچ نه ای و هیچ توبه ز وجود

تو غرق زیانی و زیانت همه سود

گوئیکه مرا نیست بجز خاک بدست

ای بر سر خاک جمله افلاک چه سود

تیری ز کمانچه ربابی بجهید

از چنبر تن گذشت و بر قلب رسید

آن پوست نگر که مغزها را بخلید

و آن پرده نگر که پرده ها را بدرید

جامی که بگیرم میش انوار بود

بینی که بگویم همه اسرار بود

در هر طرفی که بنگرد دیده من

بی پرده مرا ضیاء دلدار بود

جانا تبش عشق به غایت برسید

از شوق تو کارم به شکایت برسید

ارزانکه نخواهی که بنالم سحری

دریاب که هنگام عنایت برسید

جان باز که وصل او به دستان ندهند

شیر از قدح شرع به مستان ندهند

آنجا که مجردان بهم می نوشند

یک جرعه به خویشتن پرستان ندهند

جان چو سمندرم نگاری دارد

در آتش او چه خوش قراری دارد

زان باده لبهاش بگردان ساقی

کز وی سر من عجب خماری دارد

جان را جستم ببحر مرجان آمد

در زیر کفی قلزم پنهان آمد

اندر دل تاریک به راه باریک

رفتم رفتم یکی بیابان آمد

جان روی به عالم همایون آورد

وز چون و چگونه دل به بیچون آورد

آن راز که تاکنون همی بود نهان

از زیر هزار پرده بیرون آورد

جان کیست که او بدیده کار تو کند

یا دیده و دل که او شکار تو کند

گر از سر گور من برآید خاری

آن خار به عشق خار خار تو کند

جان محرم درگاه همی باید برد

دل پر غم و پر آه همی باید برد

از خویش به ما راه نیابی هرگز

از ما سوی ما راه همی باید برد

جانم ز هواهای تو یادی دارد

بیرون ز مرادها مرادی دارد

بر باد دهم خویش در این باده عشق

کاین باده ز سودای تو بادی دارد

جانیکه در او از تو خیالی باشد

کی آن جان را نقل و زوالی باشد

مه در نقصان گرچه هلالی باشد

نقصان وی آغاز کمالی باشد

جائیکه در او چون نگاری باشد

کفر است که آنجای قراری باشد

عقلی که ترا بیند و از سر نرود

سر کوفته به که زشت ماری باشد

جز دمدمه عشق تو در گوش نماند

جان را ز حلاوت ازل هوش نماند

بی رنگی عشق رنگها را آمیخت

وز قالب بی رنگ فراموش نماند

جز صحبت عاشقان و مستان مپسند

دل در هوس قوم فرومایه مبند

هر طایفه ات بجانب خویش کشند

زاغت سوی ویرانه و طوطی سوی قند

چشمت صنما هزار دلدار کشد

آن ناله زیر او همه زار کشد

شاهان زمانه خصم بردار کنند

آن نرگس بیدار تو بیدار کشد

چشم تو هزار سحر مطلق دارد

هر گوشه هزار جان معلق دارد

زلفت کفر است و دین رخ چون قمرست

از کفر نگر که دین چه رونق دارد

چشمی که نظر بدان گل و لاله کند

این گنبد چرخ را پر از ناله کند

میهای هزارساله هرگز نکنند

دیوانگئیی که عشق یکساله کند

جودت همه آن کند که دریا نکند

این دم کرمت وعده به فردا نکند

حاجت نبود از تو تقاضا کردن

کز شمس کسی نور تقاضا نکند

جوزی که درونش مغز شیرین باشد

درجی که در او در خوش آیین باشد

چندین ز حسد شکستن آن مطلب

گر بشکنیش هزار چندین باشد

چون بدنامی بروزگاری افتد

مرد آن نبود که نامداری افتد

گر در خواهی ز قعر دریا بطلب

کان کف باشد که بر کناری افتد

چون خمر تو در ساغر ما در ریزند

پنهان شدگان این جهان برخیزند

هم امت پرهیز ز ما پرهیزند

هم اهل خرابات ز ما بگریزند

چون دیده بر آن عارض چون سیم افتاد

جان در لب تو چو دیده میم افتاد

نمرود صفت ز دیدگان رفت دلم

در آتش سودای براهیم افتاد

چون دیده برفت توتیای تو چه سود

چون دل همه گشت خون وفای تو چه سود

چون جان و جگر سوخت تمام از غم تو

آنگاه سخنان جانفزای تو چه سود

چون روز وصال یار ما نیست پدید

اندک اندک ز عشق باید ببرید

میگفت دلم که این محالست محال

سر پیش فکنده زیر لب میخندید

چون زیر افکند در عراق آمیزد

دل عقل کند رها ز تن بگریزد

من آتشم و چو درد می برخیزم

هر آتش را که درد می برخیزد

چون شاهد پوشیده خرامان گردد

هر پوشیده ز جامه عریان گردد

بس رخت به خیل کاو گروگان گردد

گر سنگ بود چو کان زرافشان گردد

چون صبح ولای حق دمیدن گیرد

جان در تن زندگان پریدن گیرد

حایی برسد مرد که در هر نفسی

بی زحمت چشم دوست دیدن گیرد

چون صورت تو در دل ما بازآید

مسکین دل گمگشته بجا بازآید

گر عمر گذشت و یک نفس بیش نماند

چون او برسد گذشته ها بازآید

چون نیستی تو محض اقرار بود

هستی تو سرمایه انکار بود

هرکس که ز نیستی ندارد بوئی

کافر میرد اگرچه دیندار بود

حاشا که دل از عشق جهانرا نگرد

خود چیست بجز عشق که آنرا نگرد

بیزار شوم ز چشم در روز اجل

گر عشق رها کند که جانرا نگرد

خاک توام و خدای حق میداند

واجب نبود که از منت بستاند

ور بستاند دعا گری پیشه کنم

تا رحم کند پیش منت بنشاند

خاموش مراز گفت و گفتار تو کرد

بیکار مرا حلاوت کار تو کرد

بگریختم از دام تو در خانه دل

دل دام شد و مرا گرفتار تو کرد

خوابم ز خیال روی تو پشت بداد

وز تو ز خیال تو همی خواهم داد

خوابم بشد ودست بدامان تو زد

خوابم خود مرد چون خیال تو بزاد

خواهم گردی که از هوای تو رسد

باشد که به دیده خاک پای تو رسد

جانم ز جفا خرم و خندان باشد

زیرا ز جفا بوی وفای تو رسد

خواهم که دلم با غم هم خو باشد

گر دست دهد غمش چه نیکو باشد

هان ای دل بی دل غم او دربر گیر

تا چشم زنی خود غم او او باشد

خورشید که باشد که بروی تو رسد

یا باد سبک سر که به موی تو رسد

عقلی که کند خواجه گهی شهر وجود

دیوانه شود چون سر کوی تو رسد

خورشید که در خانه بقا می نکند

می گردد جابجا و جا می نکند

آن نرو بجز قصد هوا می نکند

می گوید کاصل ما خطا می نکند

خورشید مگر بسته به پیشت میرد

وان ماه جگر خسته به پیشت میرد

وان سرو و گل رسته به پیشت میرد

وین دلشده پیوسته به پیشت میرد

خوش عادت خوش خو که محمد دارد

ما را شب تیره بینوا نگذارد

بنوازد آن رباب را تا به سحر

ور خواب آید گلوش را بفشارد

در گریه خون مرا شکر خند تو کرد

بی بند مرا از این جهان بند تو کرد

می فرمائی که عهد و سوگند تو کو

بی عهد مرا نه عهد و سوگند تو کرد

در کوی خرابات تکبر نخرند

مردی ز سر کوی خرابات برند

آنجا چو رسی مقامری باید کرد

یا مات شوی یا ببری یا ببرند

در لشکر عشق چونکه خونریز کنند

شمشیر ز پاره های ما تیز کنند

من غرقه آن سینه دریا صفتم

یاران مرا بگو که پرهیز کنند

در مدرسه عشق اگر قال بود

کی فرق میان قال با حال بود

در عشق نداد هیچ مفتی فتوی

در عشق زبان مفتیان لال بود

در می طلبی ز چشمه در بر ناید

جوینده در به قعر دریا باید

این گوهر قیمتی کسی را شاید

کز آب حیات تشنه بیرون آید

در معنی هست و در عیان نیست که دید

در دل پیدا و در زبان نیست که دید

هستی جهان و در جهان نیست که دید

در هستی و نیستی چنان نیست که دید

در مغز فلک چو عشق تو جا گیرد

تا عرش همه فتنه و غوغا گیرد

چون روح شود جهان نه بالا و نه زیر

چون عشق تو روح را ز بالا گیرد

ای دل اثر صبح گه شام که دید

یک عاشق صادق نکونام که دید

فریاد همی زنی که من سوخته ام

فریاد مکن سوخته خام که دید

در نفی تو عقل را امان نتوان دید

جز در ره اثبات تو جان نتوان داد

با اینکه ز تو هیچ مکان خالی نیست

در هیچ مکان ترا نشان نتوان داد

درویش که اسرار جهان میبخشد

هردم ملکی به رایگان میبخشد

درویش کسی نیست که نان میطلبد

درویش کسی بود که جان میبخشد

در عشق توم وفا قرین می باید

وصل تو گمانست یقین می باید

کار من دل خواسته در خدمت تو

بد نیست ولیکن به ازین می باید

دریا نکند سیر مرا جو چه کند

گلشن چو نباشدم مرا بو چه کند

گر یار کرانه کرد او معذور است

من ماندم و صبر نیز تا او چه کند

دردی داری که بحر را پر دارد

دردی که هزار بحر پر در دارد

خواهی که بیا پیش فرود آی ز خر

زانروی که روی خر به آخر دارد

دست تو به جود طعنه بر میغ زند

در معرکه تیغ گوهر آمیغ زند

از کار تو آفتاب را شرمی باد

کو تیغ تو دیده صبحدم تیغ زند

دشنام که از لب تو مهوش باشد

چون لعل بود که اصلش آتش باشد

بر گوی که دشنام تو دلکش باشد

هر باد که بر گل گذرد خوش باشد

دل با هوس تو زاد و بودی دارد

با سایه تو گفت و شنودی دارد

لاحول همی کنم ولیکن لاحول

در عشق گمان مکن که سودی دارد

دلتنگ مشو که دلگشائی آمد

دل نیک نواز با نوائی آمد

غم را چو مگس شکست اکنون پر و بال

کز جانب قاف جان همائی آمد

دل جمله حکایت از بهار تو کند

جان جمله حدیث لاله زار تو کند

مستی ز دو چشم پرخمار تو کند

تا خدمت لعل آبدار تو کند

دل داد مرا که دلستان را بزدم

آن را که نواختم همان را بزدم

جانیکه بر آن زنده ام و خندانم

دیوانه شدم چنانکه جان را بزدم

دلدار ابد گرد دلم میگردد

گرد دل و جان خجلم میگردد

زین گل چو درخت سر برآرم خندان

کاب حیوان گرد گلم میگردد

دل در پی دلدار بسی تاخت و نشد

هر خشک و تری که داشت درباخت و نشد

بیچاره به کنج سینه بنشست بمکر

هر حیله و فن که داشت پرداخت و نشد

دل دوش در این عشق حریف ما بود

شب تا به سحرگاه نخفت و ناسود

چون صبح دمید سوی تو آمد زود

با چهره زرد و دیده خون آلود

دل را بدهم پند که عمدا نرود

پیش بت شنگ من از آنجا نرود

لب می گزد آن بت که کجا افتادی

او کیست که باشد که رود یا نرود

دل ها به سماع بیقرار افتادند

چون ابر بهار پر شرار افتادند

ای زهره عیش کف رحمت بگشای

کاین مطرب و کف و دف ز کار افتادند

دل هرچه در آشکار و پنهان گوید

زانموی چو مشک عنبرافشان گوید

این آشفته است و او پریشان دانم

کاشفته سخنهای پریشان گوید

دوش آن بت من همچو مه گردون بود

نی نی که به حسن از آفتاب افزون بود

از دایره خیال ما بیرون بود

دانم که نکو بود ندانم چه بود

دوش از قمر تو آسمان مینوشید

وز آب حیات تو جهان مینوشید

زان آب حیاتی که حیاتست مزید

در هرچه حیات بود آن مینوشید

دو کون خیال خانه ای بیش نبود

وامد شد ما بهانه ای بیش نبود

عمریست که قصه ای ز جان میشنوی

قصه چکنم فسانه ای بیش نبود

دی باغ ز وی شکر سلامت میکرد

بر روی شکوفه ها علامت میکرد

آن سرو چمن دعوی قامت میکرد

گل خنده زنان بر او قیامت میکرد

دی بنده بر آن قمر جانی شد

یک نکته بگفت و بحث را بانی شد

میخواست که مدعاش ثابت گردد

ثابت نشد آن و مدعی فانی شد

دی چشم تو رای سحر مطلق میزد

روی تو ره گنبد از رق میزد

تا داشتی آفتاب در سایه زلف

جان بر صفت ذره معلق میزد

دیدم رخت از غم سر موئیم نماند

جز بندگی روی تو روئیم نماند

با دل گفتم که آرزوئی در خواه

دل گفت که هیچ آرزوئیم نماند

دی می رفتی بر تو تو نظر می کردند

آنانکه به مذهب تناسخ فردند

سوگند به اعتقاد خود می خوردند

کاین یوسف ثانیست که باز آوردند

دیوانه میان خلق پیدا باشد

زیرا که سوار اسب سودا باشد

دیوانه کسی بود که او را نشناخت

دیوانه به نزد ما شناسا باشد

رفتم بدر خانه آنخوش پیوند

بیرون آمد بنزد من خنداخند

اندر بر خود کشید نیکم چون قند

کای عاشق و ای عارف و ای دانشمند

رو دیده بدوز تا دلت دیده شود

زاندیده جهان دگرت دیده شود

گر تو ز پسند خویش بیرون آئی

کارت همه سر بسر پسندیده شود

روز آمد و غوغای تو در بردارد

شب آمد و سودای تو بر سر دارد

کار شب و روز نیست این کار منست

کی دو خر لنگ بار من بردارد

روز شادیست غم چرا باید خورد

امروز می از جام وفا باید خورد

چند از کف خباز و سفا رزق خوریم

یکچند هم از کف خدا باید خورد

مولانا
https://www.sherfarsi.ir/molavi/قسمت-ششم-دیوان-شمس

متن

معنی و شرح و تفسیر واژگان و اصطلاحات

کم زنی

قلندری

میغ

معنی خط به خط

مولانا https://www.sherfarsi.ir/molavi/قسمت-ششم-دیوان-شمس

متن

معنی و شرح و تفسیر واژگان و اصطلاحات

کم زنی

قلندری

میغ

معنی خط به خط

مولانا
https://www.sherfarsi.ir/molavi/قسمت-ششم-دیوان-شمس